Gerard Croiset - Andere Tijden (2025)

Het is zes uur in de ochtend en in de Utrechtse Willem de Zwijgerstraat vormt zich een lange rij. De mensen, met krukken en rolstoelen, wachten tot de deuren opengaan van nummer 19. Daar houdt Gerard Croiset praktijk, van de jaren veertig tot zijn dood in 1980 Nederlands bekendste paragnost. Met zijn handen zou hij genezen: van chronische pijn tot verlammingen, vaak op aanraden van artsen die geen andere oplossing meer hebben.

In de behandelkamer is het gezellig. Croiset behandelt in een kring van wachtenden en tapt aan de lopende band moppen. Regelmatig gaat de telefoon en geeft Gerard korte, snelle adviezen. Zo nu en dan moet een patiënt optreden als tolk – Croisets Engels is slecht, al heeft hij het regelmatig nodig.

Decennialang koppen de kranten: ‘Croiset helpt VS-politie’, ‘Gerard Croiset zoekt op strand in Aidelaide’, 'Croiset zat aan sterfbed prinses Armgard’, 'Croiset: “Meisjes zijn verdronken”'. Croisets hulp wordt ingeroepen bij honderden vermissingen – van verdwenen kinderen tot verloren testamenten en sleutels. Hij reist de hele wereld om te assisteren bij politiezaken.

Posterboys van de parapsychologie
Croisets bekendheid is voor een groot deel toe te schrijven aan zijn samenwerking met professor Wilhelm Tenhaeff, hoofd van het Parapsychologisch Instituut te Utrecht. Parapsychologie, de studie van door de mens veroorzaakte verschijnselen die niet door natuurwetten kunnen worden verklaard, is in deze tijd een serieuze wetenschappelijke aangelegenheid. Paranormaal zieners, genezers en magnetiseurs, maar ook eventueel latente psychische vermogens van doorsnee mensen worden hier onderzocht.

Croiset is de ideale proefpersoon voor Tenhaeff. Zijn paranormale gaven staan volgens de professor buiten kijf, zijn werklust is enorm en hij plooit zich gewillig naar de wensen van de geleerde. Andersom is Croiset, die zijn hele leven op zoek is naar een verklaring van zijn gaven, gebaat bij de begeleiding van Tenhaeff. Een jarenlange samenwerking is geboren.

Samen worden ze de ‘posterboys van de parapsychologie’, al is de verhouding niet altijd even harmonieus. Tenhaeff kan als geleerde nogal neerbuigend doen, Croiset voelt zich soms behandeld als proefkonijn – in een driftige bui zet hij Tenhaeff midden op de snelweg uit de auto.

Het duo reist het land door om lezingen en demonstraties te geven. Ze draaien een film waarin Croiset de vooruitgang bij zijn behandeling van poliopatiëntjes heeft vastgelegd. Ook de zogenoemde ‘stoelenproef’ is favoriet. Croiset probeert hierbij van tevoren te voorspellen welk persoon er op een bepaalde stoel gaat zitten.

Twijfels over gave
Alle voorspellingen van Croiset worden vastgelegd, door hemzelf of door student-assistenten van het Instituut, om later op waarheid te kunnen worden gecontroleerd. Zelf neemt Gerard al zijn telefoongesprekken op en filmt zijn behandelingen. Geen paragnost heeft zo’n omvangrijk archief achtergelaten. Het bevat stapels verwijsbrieven van artsen, brieven uit alle werelddelen, een rompertje van een zieke baby in de VS.

Ook stelt Gerard dossiers samen van de vermissingen waarbij hij betrokken is geweest. Met kaartjes, foto’s en de rapporten die hij los probeert te krijgen bij politie. Hij probeert ervan te leren, ook van de zaken waar hij ernaast zat. Hij en Tenhaeff twijfelen niet aan zijn gave, maar onderzoeken hoe die het beste kan worden aangewend.

Ze gebruiken een term als associatieve verwantschap. Omdat Gerard zelf als kind bijna verdronken is, is hij goed in verdrinkingsgevallen. Zijn grootmoeder had tijdens haar ziekbed rottend fruit naast haar bed staan – dus bij iemand met kanker ruikt Croiset meteen die geur.

Tenhaeff zal uiteindelijk flinke kritiek krijgen op dit soort wetenschappelijke methodes. Uit Amerika waait de sceptische beweging over naar Nederland. Onderzoekers als Telegraaf-journalist Piet Hein Hoebens werken zich in het zweet om de beweringen van Croiset en Tenhaeff onderuit te halen. Tenhaeff zou in artikelen de voorspellingen van Croiset verdraaien, om die beter met de werkelijkheid overeen te laten komen. Niet-kloppende voorspellingen worden niet gepubliceerd.

De kogelproef
Aan de universiteit wint de kwantitatieve parapsychologie terrein. Die probeert het bovenaardse aan te tonen met behulp van gecontroleerde experimenten en statistische methoden. Een goed voorbeeld is een proef waarbij heel tv-kijkend Nederland mee kan doen.

Op 16 december 1964 wordt er door de VPRO, onder strenge wetenschappelijke begeleiding, een psychokinetisch experiment uitgezonden, waarbij de kracht van de ‘collectieve gedachten-concentratie’ van alle kijkers zich moet manifesteren. 256 kogeltjes, die langs een soort knikkerbaan naar beneden vallen, moeten door de kijkers thuis afwisselend naar links en naar rechts gedacht worden.

Er is geen significant positief resultaat. En met de wetenschap parapsychologie gaat het bergafwaarts. Ver na zijn pensioen weigert Tenhaeff af te treden omdat hij het niet eens is met zijn opvolger. Uiteindelijk leidt dit zelfs tot twéé bijzonder hoogleraren parapsychologie. Maar beide leerstoelen worden niet veel later de universiteit uit bezuinigd.

Tenhaeff heeft bij zijn vertrek het Instituut voor Parapsychologie leeg laten halen: in drie grote vrachtwagens is zijn archief weggevoerd – en nooit meer teruggevonden. De inventarisatie van het archief van Croiset zelf is net voltooid, ergens dit jaar wordt het overgedragen aan het Utrechts Archief. In zijn praktijk aan de Willem de Zwijgerlaan voert dochter Nannie nog steeds een bloeiende praktijk.